شیخ مرتضی آشتیانی در دوران زندگی حدوداً ۸۵ ساله خود، در تهران، نجف، کربلا و مشهد روزگار گذراند و در هیچ‌ کدام از این شهرها، وظایف سیاسی و مبارزاتی خود را از یاد نبرد. او سرانجام در آبان سال ۱۳۲۵ درگذشت و پیکرش پس از تشییعی باشکوه، در رواق دارالسعادة حرم رضوی به خاک سپرده ‌شد. شیخ مرتضی آشتیانی یکی از فعالان قیام مسجد گوهرشاد بود؛ یکی از علمای بزرگ مشهد که در دفاع از ساحت مرجعیت و اعتراض به رویکردهای ضددینی و ضدملی رضاخان، از هیچ تلاشی فروگذار نکرد. شیخ مرتضی آشتیانی از دوستان نزدیک شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس و از فعالان بسیار نامدار جنبش مشروطه به شمار می‌آمد. در رواق امروز می‌خواهیم درباره این عالم نامدار مدفون در حرم ثامن‌الحجج(ع) به اجمال اطلاعاتی را در اختیار شما خوبان قرار دهیم.

مجتهد مشروطه‌خواه
شیخ مرتضی آشتیانی در سال ۱۲۴۲شمسی در تهران به دنیا آمد؛ جایی که پدرش، آیت‌الله میرزا حسن آشتیانی، مجتهد معروف و نماینده میرزای بزرگ شیرازی به عنوان عالم برجسته پایتخت، مورد اعتماد و محل مراجعه عموم مردم بود. میرزاحسن آشتیانی در جریان نهضت تنباکو، نقشی محوری و مهم ایفا کرد و از افرادی به شمار می‌آمد که میرزای شیرازی به آن‌ها اعتماد داشت و برای لغو حکم تحریم، منتظر گزارش آن‌ها ماند. شیخ مرتضی آشتیانی از همان دوران جوانی به فعالیت‌های سیاسی و مبارزاتی ورود پیدا کرد و آن را بخشی از مسئولیت شرعی خود می‌دانست. در جریان نهضت مشروطه، شیخ مرتضی یکی از اصلی‌ترین علمای فعال در این نهضت بود؛ او در حالی که حدود ۴۲سال داشت، در کنار علمای بزرگی مانند آیات شیخ فضل‌الله نوری، سیدمحمد طباطبایی و سیدعبدالله بهبهانی در مهاجرت صغری و کبری، برای اعتراض رسمی به رویکردهای مستبدانه دربار قاجار شرکت کرد. عین‌الدوله، حاکم وقت تهران و مظهر حکومت استبدادی، بنای آزار و اذیت شیخ مرتضی را گذاشت و کوشید با تحت فشار قرار دادن او، اسباب جدایی‌اش از صفوف مشروطه‌خواهان را فراهم کند؛ شیخ مرتضی آشتیانی همه آزارها را به جان خرید اما تن به سازش نداد. او با پیروزی مشروطیت، در زمره مخالفان نفوذ غرب‌گرایان در این نهضت ایرانی و اسلامی قرار گرفت. شیخ پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، دیگر در تهران نماند و به مشهد مهاجرت کرد؛ هجرتی که سبب رونق حوزه علمیه این شهر مقدس و تشکیل حلقه بزرگی از شاگردان مستعد در اطراف او شد.

عالم و معلمی عالی‌قدر
پدر شیخ مرتضی آشتیانی یعنی میرزاحسن آشتیانی از شاگردان مبرّز شیخ مرتضی انصاری بود. شیخ مرتضی آشتیانی افزون بر فراگیری علوم دینی نزد پدر و در واقع تلمّذ غیرمستقیم در محضر درس شیخ انصاری، از دانش بزرگانی همچون آخوند خراسانی و میرزاحبیب رشتی هم بهره برده‌ و فلسفه و حکمت را نزد حکیم نامدار شیخ عبدالحسین صالحی فرا گرفته بود. شیخ مرتضی بیانی فصیح و نگاهی منتقدانه و تحلیلی به مباحث علمی داشت و از این نظر به عنوان یک استاد توانمند و محبوب طلاب شهرت داشت. برخی از این طلاب مانند استاد جلال‌الدین همایی در تهران محضر شیخ مرتضی آشتیانی را درک و از او اجازه روایت گرفتند و گروهی دیگر نیز مانند آیت‌الله سیدمصطفی خوانساری در مشهد از درس شیخ مرتضی بهره‌مند شدند. با این حال، محفل پررونق درس آیت‌الله آشتیانی در مشهد به معنای ترک فعالیت‌های سیاسی نبود و او در این شهر مقدس نیز همواره حضوری قدرتمندانه در این‌ گونه فعالیت‌ها داشت.

مبارزه با رضاخان
شیخ مرتضی از همان روزهای نخست قدرت گرفتن رضاخان، با کارهای او مخالف بود. در جریان غائله جمهوری‌خواهی پهلوی، شیخ مرتضی دست به افشاگری گسترده‌ای زد و ماهیت اقدام رضاخان را برای مردم برملا کرد.
او پس از منتفی شدن برقراری جمهوری، در نامه‌ای به رضاخان، وی را به باد انتقاد گرفت و شجاعانه کج‌روی‌های وی را برشمرد.
شیخ مرتضی از مخالفان مهم و جدی پروژه متحدالشکل کردن لباس بود و آن را مقدمه‌ای برای دین‌زدایی می‌دانست.
او پس از تبعید شهید مدرس به خواف، نامه‌ای تند برای رضاخان نوشت و خواستار آزادی او شد اما وقتی حکومت توجهی به این اعتراض نکرد، شخصاً به حمایت از شهید مدرس پرداخت و از هیچ کمکی برای تأمین آسایش وی در تبعیدگاهش فروگذار نکرد. شیخ مرتضی چنان‌که اشاره شد، در جریان قیام مسجد گوهرشاد، به حمایت از اقدام حاج‌آقا حسین قمی پرداخت؛ منزل شیخ در مشهد در کنار منزل آیت‌الله سیدیونس اردبیلی، یکی از دو قرارگاه مدیریت قیام بود. رژیم پهلوی پس از قتل‌عام مردم در مسجد گوهرشاد، بسیاری از علما را بازداشت کرد و به تبعید فرستاد.
آیت‌الله شیخ مرتضی آشتیانی هم در زمره این علما قرار داشت؛ او را به ری تبعید کردند و ناچار شد به مدت سه سال، زندگی در تبعید و تحت نظر مأموران را تحمل کند. شیخ مرتضی در سال ۱۳۱۸شمسی به دلیل اعتراض‌های گسترده علمای نجف، از تبعید آزاد شد و به عتبات رفت. وی تا سال ۱۳۲۱شمسی در کربلا ساکن و به تدریس مشغول بود.
در این سال به دلیل کسالتی که پیدا کرد، تصمیم گرفت به مشهد بازگردد. آن عالم مبارز و خستگی‌ناپذیر پس از حدود ۵۰ سال ایستادگی در برابر زورگویان و ستم‌پیشگان، سرانجام در آبان سال ۱۳۲۵شمسی دار فانی را وداع گفت.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت